Prof. Dr. Mustafa Durmuş
Bugünlerde dünyanın birçok ülkesinde, Korona salgınının kontrol altına alındığı ileri sürülerek normalleşme, programları açıklanıyor. Nitekim bizde de asıl olarak Bayramdan sonra uygulanmak üzere dört aşamadan oluşan bir “normalleşme programı” açıklandı. (1)
Böyle programlarla (alınan bazı ilave bazı önlemlerle birlikte) salgınla ilgili tedbirler gevşetiliyor ve ekonominin tekrar açılması, ara verilen üretim, tüketim ve dağıtım faaliyetlerinin tekrar başlatılması öngörülüyor.
Herkesin “normal” ya da “Korona sonrası normal” kavramlarına farklı anlamlar yüklediği gerçeği bir yana, sözü edilen normalleşme için koşulların oluşup oluşmadığı da bir başka tartışma konusu.
Siyasal iktidarların ve sermaye çevrelerinin açıklamalarından ve tutumlarından normalleşme için koşulların hazır olduğuna inandıkları ve bizleri de buna inandırmak istedikleri anlaşılıyor.
Olgu mu, algı mı?
Salgın ve ekonomik kriz birer olgu iken, normalleşiyoruz sözcüğü bir algı. Bu nedenle de yaratılan “normalleşiyoruz” algısına güvenerek hareket etmek ne kadar doğru olur? Salgın ve ekonomik kriz olgularını irdelerken bu konuda yapılan resmi açıklamalarla yetinmek, geçerlilikleri tartışmalı bazı göstergelerle kendimizi sınırlandırmak yanıltıcı olmaz mı? Normalleşiyoruz algısının yaratılmasının derindeki hangi ihtiyaçlardan kaynaklandığına bakmak, böylece sorunu bilim yöntemiyle ele almak daha akılcı bir bakış açısı olmaz mı?
Kısaca salgınlar ve ekonomik krizler gibi olağanüstü dönemlerde yapılan açıklamaları bilimsel bir bakış açısıyla masaya yatırmak gerekiyor. Bizim için de (özellikle de, kitle üretim ve tüketim mekânlarının tekrar açılmaya başlanacağı Bayram sonrasında) halk sağlığı ve ekonomik durum açısından bu çözümleme son derece önemli.
Özeleştiri veren iktidarlara rastlamadık
Yakın tarihimizde hiçbir siyasal iktidarın başarısız olduğunda özeleştiri verdiğine tanık olmadık. İyice otoriterleşen yönetimler altında bu giderek imkânsız hale geliyor. Oysa demokratik hesap verilebilirlik gereği hükümetler, sadece başarılarıyla övünmekle yetinmemeli, halka doğruları söylemekle ilgili yükümlülüklerine bağlı kalarak, başarısız olduklarında bunu itiraf edebilmeliler.
Uygulamada ise daha ziyade tersi oluyor. Kontrol ettikleri medya araçlarıyla topluma; hem salgın ile mücadelede çok başarılı oldukları, hem başka ülkelere göre salgından ekonomik olarak çok daha az etkilendikleri ve ekonomi yönetimindeki başarılarıyla, özellikle de ihracata yönelerek hızlı bir ekonomik toparlanma başlatmakta oldukları duygusu veriliyor.(2) Böylece işe ekonominin yeniden açılmasının ve işçilerin geri dönüşlerinin haklı gerekçesi de oluşturulmuş oluyor.
Güvenilir olmayan, uyumsuz Covid-19 verileri
Diğer taraftan salgınla ilgili olarak açıklanan bilgiler pek de rahatlatıcı değil (en azından henüz değil). Öncelikle, dünya çapında vaka sayısının 5 milyonu aştığı bir anda, Dünya Sağlık Örgütü, Belçika dışında hiçbir ülkeden salgınla ilgili olarak güvenilir bilgi gelmemesinden şikâyet ediyor. (3) Finansal Times Gazetesi ise salgından ölümlerin yüzde 60 oranında düşük gösterildiğini ileri sürüyor. (4)
Yani dünyada olduğu gibi Türkiye’de de salgın henüz sonlanmadı, işe dönüşle birlikte ikinci bir dalganın yaşanma olasılığı hala mevcut. Ekonomi ise “V “ biçiminde hızlı bir toparlanma aşamasında hiç değil. “İthalatı zorlaştırırken yeni tedarik ülkesi olma fırsatını değerlendirerek ihracat patlaması yaşamaksa” hiç kolay değil.
Bu yüzden de hem sağlık, hem de ekonomiye ilişkin normalleşme haberlerini sorgulamak ve asıl olarak bu acelenin derinde yatan nedenlerini araştırıp ortaya çıkartmak gerekiyor.
Vakaların sadece yüzde 2’si yoksul ülkelerde (!)
Öncelikle, Koronavirüs salgını 210 ülkeyi ve 5 milyon insanı doğrudan etkiledi. Ama ülkelerin vakalarla ilgili olarak sunduğu veriler son derece kafa karıştırıcı. Öyle ki az gelişmiş ülkeler, dünya nüfusunun yarısını oluştururken, Koronavirüsün neden olduğu ölümlerin sadece yüzde 2’sinin bu ülkelerde gerçekleşmiş olması inandırıcı değil.
Bu çerçevede 30 Nisan’da küresel olarak gerçekleşen 230.000 ölümün yüzde 70’inin beş yüksek gelirli ülke olan ABD, İtalya, İngiltere, İspanya ve Fransa’da gerçekleşmiş olmasını (5), kalan yüzde 30’un dünyanın diğer ülke ve bölgelerde yaşanmasını bilimsel olarak izah etmek mümkün değil.
Bu durum “Tanrının zengin ülkeleri cezalandırması” gibi bilim dışı bir bakışla açıklanmayacaksa, bunun bir tek açıklaması var: Dünyanın en az yarısından gelen pandemi ile ilgili veriler gerçek durumu yansıtmıyor.
Ayrıca dünya nüfusunun sadece yüzde 2’si civarında bir nüfusun enfekte olduğu bir durumda insanları tekrar sokaklara, üretim ve tüketim merkezlerine göndermeyi içeren “sürü bağışıklığını” zorlamak büyük çapta yeni vakalara ve ölümlere davetiye çıkartmaktır.
Kaldı ki bu yöntemle geliştirilecek bir bağışıklığın da kalıcı olmadığı, SARS ve MERS’te elde edilen bağışıklığın ancak 1-3 yıl sürmesinden biliniyor. (6)
Yaşam mı, yaşam araçları mı?
Kısaca kapitalizm bizleri hayatta kalmakla, yaşam araçlarını üretmek arasında çok zor bir seçim yapmak durumunda bırakıyor.
Çünkü birçok kez vurgulandığı gibi, dünya böyle bir şeyi daha önce yaşamadı. Öyle ki bu salgın yüzünden dünya nüfusunun dörtte biri yani 2 milyar civarında insan evlerine kapanmak durumunda kaldı. Üretim ve tüketimdeki bu sert durdurmanınsa ulusal hâsılaların ortalama yüzde 25’ine denk düşen bir kayba neden olacağı, hatta bazı sektörlerde bu küçülmenin yüzde 35’i bulurken, kapatılmanın aylık maliyetinin dünya ekonomik hâsılasının yüzde 2’si kadar olabileceği öngörüldü. (7)
Dünya ekonomisinin ilk üç ayına (birinci çeyrek) ilişkin veriler hiç de iç açısı olmayan bu öngörüyü doğruluyor. Fransa, İtalya ve Almanya gibi Merkez Ekonomiler resesyona girerken, özel yatırım ve özel tüketim harcamaları sert bir biçimde düştü.
ABD ekonomisi bu yılın ilk çeyreğinde yüzde (-) 1,2 küçülürken, kapanmanın asıl olarak gerçekleştiği ikinci çeyrekte bu daralmanın yüzde 20 – 30 arasında olması bekleniyor. İlk çeyrekte özel tüketim yüzde (-) 7,6 ve özel yatırımlar yüzde (-) 5,6 daraldı.
Avro bölgesi ekonomisi ilk çeyrekte yüzde (-) 3,8 daraldı. Özel tüketim harcamaları yüzde (-) 3,1 ila 7,3 oranında geriledi. Bunlar 2008 krizi sonrasından çok daha kötü sonuçlar. İkinci çeyrekteki daralma ise beklendiği gibi çok daha fazla olacak. (8)
Krizi fırsata çevirmek
IMF’nin bu yıl için yüzde 5 küçülme öngördüğü Türkiye’de ise siyasal iktidar küresel tedarik zincirlerinde ortaya çıkan bozulmayı bir fırsat olarak değerlendirip, küresel bir tedarikçi rolünü oynamaya soyunmuş gibi görünüyor. Bu yönde ihracatçılara olan desteğini artırdı. Örneğin MÜSİAD’ın önerdiği ve işçiler ve aileleri için modern cezaevlerini andıran “İzole Üretim Merkezlerinin” (9) kuruluşuna onay verdi.
Yani iktidar bloku, son 17 yıldır uygulanmakta olan bol dış kaynakla finanse edilmiş inşaat- alt yapıya dayalı birikim stratejisinin pandemi ile birlikte artık sürdürülmesinin imkânsız olduğunu görüyor ve yeni bir birikim stratejisine doğru geçiş yapmaya çalışıyor. Böylece politik olarak iktidarını da sürdürmek istiyor.
Daralan dünya ticaretinden pay almak (!)
Diğer yandan salgının nasıl ilerleyeceği ve bunun ekonomileri nasıl etkileyeceği belirsizliklerle dolu. Ama gidişatla ilgili olarak birçok veri yol gösterici olabilir. Bunlardan biri küresel ticaret verileri.
Dünya Ticaret Örgütü 2020 yılında dünya ticaret hacmindeki daralmanın yüzde 13 – 32 arasında olacağını öngörürken (10), UNCTAD’ın son raporuna göre (11), bu yılın ilk üç ayında dünya ticareti yüzde (-) 3 oranında azaldı. İkinci çeyrekte bu küçülmenin (ilk çeyreğe göre) yüzde 27’yi bulması bekleniyor.
Bu da ihracatın milli hâsıla içindeki payının çok önemli boyutlarda olduğu ve küresel tedarik zincirinin en önemli merkezleri olan Almanya ve Çin gibi ekonomilerdeki hızlı toparlanmayı imkânsız kılıyor.
Bu veriler ortada iken Türkiye’de siyasal iktidar bu ülkelerin yerini alabileceğimiz yönünde bir algı yaratıyor. Bunun işçiler, emekçiler açısından çok daha düşük reel ücretlerle, sağlıksız koşullarda ve daha sıkı çalıştırılmaktan başka bir anlam taşımayacağı bir yana, Türkiye’nin bu sayılan ülkelerden temel bir farklılığı söz konusu: Bu ülkeler kredi alan değil, kredi veren ülkeler. Yani tasarruf fazlaları var. Türkiye ise dış kredilerle yani yabancı kaynakla üretimini sürdürebilen bir ülke.
Kredilerse kapitalizmde sermaye birikim makinesinin çarklarını yağlayan önemli bir araç işlevi görüyor. Çünkü üretimde yaratılan kârlar yeterli olmadığında, uzun vadeli ve büyük projeleri finanse etmede kullanılıyor.
Borç krizi
Diğer taraftan kredi aynı zamanda borç anlamına geliyor. Eğer borç anapara ve faizi geri ödemesini yapabilmek için yeterince kâr yaratılamazsa bu borçlar kârları eriten ve sermayenin genişlemesi önleyen bir engele dönüşüyor. Mevcut borçlarını ve faizlerini ödeyebilmek için zayıf firmalar daha fazla borçlanmak durumunda kalıyor, böylece borçlar birikmeye başlıyor. Bu kısır döngü kriz zamanlarında birçok işletmenin iflasıyla sonuçlanıyor.
Şu anda Türkiye’nin yaşadığı durum tam da bu. Ülkenin borçlarını çevirebilmek ve ithalatını finanse edebilmek için dövize ihtiyacı var, ama bunu yeterince sağlayamıyor. Net döviz rezervleri erimiş durumda. Batı ile ilişkileri ve ülkenin mevcut kredibilitesi kolayca küresel finans piyasalarından borçlanmasını önlüyor. Bu sefer borç ve dert ertelemesi anlamına gelen TL/döviz takaslarıyla (swap) bu sorunu ötelemeye çalışıyor. Bunu yaparken de iktidarının asıl dayanağını oluşturan bazı sermaye kesimlerine ihracatı işaret ediyor, “seçeneksiz değilsiniz” mesajını veriyor. Böylece bu kesimin desteğinin sürmesini sağlamaya çalışıyor.
Ancak küresel ticaretin durumu, ABD – ÇİN arasındaki artan gerilim ve diğer jeopolitik riskler ve bir yıl içinde ödenecek olan 168,5 milyar dolarlık kısa vadeli dış borcun taşıyıcısı şirketler ve piyasalar bu sözleri satın alırlar mı, bunlara bel bağlarlar mı, bunu önceden kestirebilmek zor.
Bu biraz da salgının ve ekonominin bundan sonra nasıl gelişim göstereceğine, kârlı üretimin ne kadar yakın ya da uzak olduğuna ve siyasal iktidarın ekonomi yönetimiyle ilgili hem yerli, hem de yabancı piyasalara verebileceği güvene bağlı gibi gözüküyor.
Acelenin bir nedeni sermayenin baskın talepleri
Buraya kadar anlattıklarımız aslında siyasal iktidarların ekonomilerin açılmasında neden bu kadar acele davrandıklarını kısmen açıklıyor. Şöyle ki kapitalizm ücretli emek sömürüsünden kâr çıkartan bir sermaye birikim sistemi. Pandemiden bu yana yaklaşık 4-5 aydır, kâr çıkarımının odakları olan üretim alanları durma noktasına geldi, asıl olarak toplum için yararlı olan sağlık, bakım, gıda tedariki ve dağıtımı, sağlık malzemesi, hijyen ve temizlik üretimi gibi üretim alanları açık tutuldu.
Yani artı değerin kaynağı olan ücretli emek sömürüsü ya yapılamaz oldu ya da çok kısıtlandı. Bu durumun kapitalizmin doğasına ters bir durum olduğu açık.
Ekonomiler tekrar açıldığında işlerine dönecek olanlar, dolayısıyla da virüs kapma riski ile karşı karşıya kalanlarsa sadece işçiler, emekçiler olacaklar. Patronlar ve yöneticiler açısından (fabrikaları, işyerlerini evden de idare edebildiklerinden), işçilerin hayatlarını riske atmak çok da abartılacak bir konu değil (ne de olsa aynı gemideyiz ve herkes fedakârlık yapmalı!).
Bir diğer neden: Boşalmakta olan Hazine
Sermaye sınıfının çıkarları ile ekonomilerin erken açılması tutarlı olabilir. Ancak bu neden devletler, hükümetler için de geçerli olsun? Ya da neden siyasal iktidarlar ve sermayedarlar aynı safta yer alsınlar?
Bu sorunun, Marksist öğretinin ortaya çıkışından bu yana, reddedilmesi zor bir yanıtı var. Şöyle ki sınıflı bir toplum olan kapitalist toplum egemen sınıf konumundaki burjuvazinin sınıfsal çıkarlarını devletler eliyle yürütür. Özellikle de büyük ekonomik krizler söz konusu olduğunda sistemin devamı açısından siyasal iktidarların sermayenin yanında, emeğin karşısında saf tutması da kapitalizmin doğasına ters değil.
Ayrıca devletlerin temel gelir kaynağı vergi gelirleridir. Burjuva hükümetler her ne kadar ekonomik ve politik faaliyetlerini daha çok temsil ettikleri sınıfın çıkarları doğrultusunda organize etseler de (hem bunu sürdürebilmek), hem de tarafsızlık görüntüsü altında toplumun geri kalan büyük çoğunluğuna da bir kısım kamu hizmeti ya da devlet yardımları biçiminde bir şeyler veriyor algısı yaratabilmek için, vergi gelirlerine ihtiyaç duyarlar.
Vergi toplanamadığında
Devletlerin günümüzdeki vergi gelirlerinin asıl kaynağı üretim ve tüketimden alınan vergiler. İstisnai örnekler dışında örneğin sermaye ve servet vergilendirilmez. Ancak üretim ve tüketim (bu salgında olduğu gibi) ciddi bir kesintiye uğramışsa, devletler ihtiyaç duydukları vergileri toplamakta çok zorlanırlar.
Borçlanmanın ve para basarak finansman temin etmenin finans kapital açısından da, ekonominin bütünü açısından da hem kısıtları, hem de enflasyon, para değerinin düşmesi gibi olumsuz sonuçları söz konusu. Bu nedenle de üretimin ve tüketimin normalleşmesi ve devletin de işçinin yarattığı artı değerden vergi biçiminde payını alması gerekli. İşte devletleri salgın devam ederken (halk sağlığını riske atarak da olsa) ekonomileri erken açmaya iten bir diğer neden de budur.
Son bir aydır ülkede 4.500 ürüne yüzde 30’a varan ek gümrük vergisi salınmasının (12) bir nedeninin de (döviz sorunu yüzünden giderek zorlaşan ithalatı kısmak olduğu kadar), devletin boşalan Hazinesine yeni vergi gelirleri aktarmak olduğu açık.
Bütçe alarm veriyor
Nitekim Bütçe ve Hazine’ye ait veriler alarm veriyor. Nisan 2020 tarihli Kamu Borç Yönetimi Raporu’na göre (13), henüz salgının tam olarak etkisini göstermeye başlamadığı Mart ayında dahi vergi gelirlerinde ciddi bir çakılma, bütçe ve Hazine açığında ciddi bir artış gözlemleniyor.
Öyle ki Şubat ayında 86,1 Milyar lira olan Merkezi Yönetim Bütçe gelirleri Mart ayında 47,4 milyar liraya düştü (yüzde 45 azalma). Gelir ve Kurumlar Vergisi gibi vergilerden oluşan dolaysız vergiler 37,0 milyar liradan 11,1 Milyar liraya (yüzde 70 azalma); KDV ve ÖTV gibi vergilerden oluşan dolaylı vergiler 34,7 milyar liradan 25,8 Milyar liraya (yüzde 26 azalma) geriledi.
Bunun sonucunda bütçe açığı (-) 7,4 Milyar liradan (-) 43,8 Milyar liraya (yüzde 592 artış) yükseldi. Hazine’nin anlık gerçek durumunu gösteren Hazine nakit açığı ise (+) 1,4 Milyar liradan (-) 47,4 Milyar liraya fırladı.
18 yılda 13 kat artan borçlar
Bütçe açığıyla birlikte borç stokları da ciddi biçimde arttı. Öyle ki toplam (kamu + özel) borç stokunun son 18 yılda yaklaşık 13 kat artarak 5 trilyon liranın üzerine çıktığı ülkede, brüt kamu borcu 2010 yılından bu yana 3 kat artarak 1,4 trilyon lirayı aştı (bunun yüzde 58’i iç borçtan oluşuyor).
Net dış borçlar ise 2010 yılından bu yana yarı yarıya artarak 437 milyar dolara ulaştı. Bu borçların yüzde 63’ünün bankacılık dışı reel sektörün borcu olması ise kriz döneminde döviz borcu olan reel sektör şirketlerinin ne kadar zor bir durumda olduğunu gösteriyor.
Bunların dışında Hazine garantili toplam 12,1 milyar dolarlık (yüzde 75’i kamu bankalarının üzerinde) ve Hazine borç üstlenimli 17,2 milyar dolarlık dış kredinin varlığı Hazinenin durumunu daha da çarpıcı hale getiriyor. (14)
Sonuç olarak salgın sonrası derinleşen ekonomik kriz hem sermaye kesiminin, hem de devletin bir birinden farklı nedenlerle de olsa, ekonomilerin erken açılması konusunda birlikte hareket etmesine neden oluyor.
Sermayeyi kurtaralım, Hazineyi toparlayalım derken…
Kapitalizm, tarihindeki krizlerinden her zaman çıkmayı başardı. Bundan önceki krizlerinden krizin bedelini işsizlik, yoksulluk, kemer sıkma gibi sonuçlarla emekçilere; daha az vergi ödeyerek ve daha çok mali destek alarak devlete çıkarttı. Bu kez bunlara ilave bir şeyi deniyor: Salgın devam ederken ekonomileri erken açarak, kitlesel ölümleri göze alarak krizinden çıkmak istiyor.
Ancak henüz koşullar yeterince uygun değilken, sınıfsal çıkarlar ve devletin uğradığı zararlar nedeniyle işlere geri dönüşün başlatılması hem salgının tekrarlanmasına, dolayısıyla da yeni vakalara ve ölümlere neden olabilir, hem de bu durum ekonomilerin tekrar kapatılmasıyla, böylece daha ciddi krizlerle sonuçlanabilir. Kısaca sermayeyi ve Hazineyi kurtaralım derken, çok daha büyük bedeller ödemek durumunda kalabiliriz.
Bu ve benzeri tespitlerin ve uyarıların siyasal iktidarca önemsenmediği ya da önemsenmeyeceği çok açık. Nitekim salgını bir önemli uyarı olarak görüp, mevcut üretim, tüketim ve bölüşüm ilişkileri üzerinde yeniden düşünüp; insandan, doğadan, emekten yana bir paradigmaya yönelmek yerine, salgını bir fırsat olarak görüp, küresel tedarik zincirinin en ucuz parçası olabilmenin yolları aranıyor.
Emekten, halktan yana seçenek mevcut
Oysa emekten, halktan, toplumdan yana seçenekler mevcut. Öncelikle, “korunacak ekonominin kimin ekonomisi olduğu” sorgulanmalı ve “açlık ile ölüm arasında seçim yapmaya zorlanan” işçiler bu kıskaçtan kurtarılmalı.
Salgın kontrol altına alınana kadar zorunlu olmayan mal ve hizmet üretimine ara verilmeli, işçiler ücretlerini kesintisiz almayı sürdürmeli.
Küçük işletmelere (sadece belli işletmelere değil) kredi desteği sağlanmalı, tüm vadeli konut kredisi ve kredi kartı borçları kriz süresince iptal edilmeli. Devlet destekleri tekellere değil, topluma verilmeli.
Bizi kurtaracak olan atılımlar; toplumun çok küçük bir zengin azınlığının çıkarlarını kollayan programlar değil, işçi sınıfından, emekçi halktan yana olan programlardır. Bu bağlamda salgınla birlikte iyice artan yoksulluğun, açlığın ortadan kaldırılabilmesi ve işsizliğin yönetilebilir düzeylere düşürülebilmesi için aşağıdaki radikal reformların gerçekleştirilmesi de talep edilmeli:
(i) İnsanımızın bağışa, yardıma, sadakaya değil, adil ücret gelirlerine ihtiyacı olduğu gerçeğinden hareketle, öncelikli olarak, ücret sistemine müdahale edilmeli. Adil bir ücretlendirme ile emek sömürüsüne son verilmeli, bunu sağlayabilmek için de işçi sınıfının örgütlenmesinin önündeki engeller kaldırılmalı.
(ii) Başta kadınlara olmak üzere, herkese yaşanabilir bir ücret düzeyinin altında olmamak üzere “temel bir yurttaşlık geliri” sağlanmalı.
(iii) Finansmanı Merkezi Yönetim Bütçesinden karşılanmak üzere, yerel yönetimler, belediyeler ve kurulacak demokratik işçi kooperatifleri aracılığıyla yürütülecek “kamu garantili istihdam programları” ile salgınla sayıları daha da artan işsizlere iş ve gelir sağlanmalı.
(iv) Ücretsiz ve nitelikli kamusal eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik hizmetleri ve ulaştırma başta olmak üzere, temel ekonomik ve sosyal altyapı hizmetleri etkin bir hale getirilmeli ve daha da genişletilip yaygınlaştırılmalı.
(v) Bütçedeki kamu harcamalarında yapılacak radikal değişiklikler ve ilerici vergi reformları ile ücretlilerin uğradığı emek sömürüsü azaltılmalı. Sermaye üzerinde alınacak vergilerle “kamusal hizmetler”, “yurttaşlık temel geliri” ve “kamu garantili istihdam programları” için yeterli fon oluşturulmalı. Bunu desteklemek için belli bir servet düzeyinin üzerindeki zenginlerden servet vergisi alınmalı.
(vi) Köylülerin toprağa adil erişimi sağlanmalı, tarımda gerçekleştirilecek demokratik tarım kooperatifleri biçimindeki örgütlenmelerle, güvenli ve ucuz gıda üretimi gerçekleştirilmeli.
(vii) AVM’ler ve büyük market zincirleri gibi tekelleşmeye, pahalı ve güvensiz gıda vb tüketimine, dışa bağımlılığa neden olan tüketim örgütleme modellerinden vazgeçilmeli. Bunların yerine demokratik biçimde işleyen, denetlenebilir tüketici kooperatifleri kurulmalı.
(viii) Bunların hiç biri ülke demokratikleştirilmeden, ülkede kalıcı bir barış sağlanmadan gerçekleştirilemeyeceğinden ülke acilen demokratikleştirilmelidir. Demokratik bir anayasa yapılarak, mali ve idari yönden güçlendirilmiş yerel yönetimlerle birlikte yürüyen güçlendirilmiş bir parlamenter demokrasiye geçiş yapılmalıdır.
Anahtar sözcükler: Koronavirüs, Bütçe açığı, Hazine Nakit Açığı, Vergiler, Kamu borcu, İzole Üretim Merkezleri, Demokratik Kooperatifler
Dip notlar:
- https://www.cnnturk.com/turkiye/4-asamali-normallesme (7 Mayıs 2020).
- https://www.milliyet.com.tr/ekonomi/bakan-albayraktan-son-dakika-normallesme-aciklaması (21 Mayıs 2020).
- “DSÖ: Belçika dışında hiçbir ülke verileri doğru açıklamıyor”, BirGün Gazetesi (15 Mayıs 2020).
- Global coronavirus death toll could be 60% higher than reported, https://www.ft.com (26 April 2020).
- https://www.brookings.edu/blog/future-development/2020/05/05/the-unreal-dichotomy-in-covid-19-mortality-between-high-income-and-developing-countries.
- Chris Brooks, “Reopening Our Economy Right Now Will Result in Mass Death”, https://jacobinmag.com/2020/05/coronavirus-pandemic-reopen-economy-workers-crisis.
- “Evaluating the initial impact of COVID-19 containment measures on economic activity”, http://oecd.org/coronavirus/en (28 March 2020).
- C. P. Chandrasekhar and Jayati Ghosh, “Contours of the Covid-crisis”, https://www.networkideas.org/featured-articles/2020/05/contours-of-the-covid-crisis/(5 May 2020).
- “MÜSİAD salgın sonrası üretim hamlesi için kolları sıvadı”, http://www.musiad.org.tr (12 Mayıs 2020).
- “Trade set to plunge as COVID-19 pandemic upends global economy”, https://www.wto.org (8 April 2020).
- “ COVID-19 triggers marked decline in global trade, new data shows”, https://unctad.org (14 May 2020).
- https://www.dunya.com/ekonomi/ilave-gumruk-vergisi-gumruk-vergisi-degil-haberi (21 Mayıs 2020).
- T.C. Hazine ve Maliye bakanlığı, Kamu Borç Yönetimi Raporu (Nisan 2020).
- Agr.
