Türk asıllı olmayan sadrazamlar kimlerdir?

Metin Gülbay

Osmanlı sadrazamlarının birçoğu sultanlarca öldürülmüştür. Osmanlı Devleti’nde kuruluş döneminde 11, Yükseliş döneminde 34, Duraklama Döneminde 82, Gerileme Döneminde 48 ve Çöküş Döneminde 117 olmak üzere toplam 292 sadrazam atandı.

Aynı göreve birden fazla gelen sadrazamlar sayılmazsa, toplamda 218 farklı sadrazam görev yaptı. 623 yıl “hayatta kalan” Osmanlı Devleti’nde bu kadar çok sadrazamın görev yapmasının tek nedeni onların ya sık sık azledilmeleri ya da idam edilmeleridir. 

5 Mart 1656 günü dört saatliğine sadrazam olan Zurnazen Mustafa Paşa en kısa süre görevde kalan sadrazam olmuştur. 1364-1387 yılları arasında toplam 22 yıl sadrazamlık yapan Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa ise en uzun süre sadrazamlık yapmıştır. 4.Mehmed 18 sadrazam ataması ile rekoru elinde tutmaktadır. Bir sadrazam ataması ile 1.Bayezid ise bir istisnadır. Mehmed Said Paşa dokuz kez sadrazamlık yaparak eşsiz bir rekorun sahibi olmuştur.

Sanılanın aksine Türk asıllı olan sadrazamlardan da öldürülen vardır, 2. Mehmed (Fatih) Çandarlı Halil Paşa’yı idam ettirmiştir.

Bu yazıya Türk asıllı olmayan sadrazamların yaşamlarıyla ilgili bir şeyler anlatmak için başladım, ancak her biriyle ilgili bir şeyler anlatsam yazı sanırım elli sayfayı aşacak. Bu yüzden onların yaşam öykülerinden çok, dinsel ve etnik kimlikleri dolayısıyla uğradıkları sonun acımasızlığına dikkat çekmekle yetineceğim. Aşağıda toplayabildiğim kadarıyla bu sadrazamların bir listesi var. Gözümden kaçanlar olmuştur, şimdiden herkesten özür dilerim. Benim listeme göre 102 sadrazam Türk asıllı değil ki bu çok doğal, çünkü Osmanlı İmparatorluğu içinde birçok millet bulunuyor. 

Savaşlarda veya köy baskınlarında esir edilerek ya da devşirme yoluyla ailelerinden koparılarak alınan çocuklar Müslüman ailelerin yanlarına verilerek belli bir yaşa gelmeleri sağlanıyor ve sonra da yetenekli olanlar devlet daireleri için yetiştiriliyordu. Tabii bunların sayısı toplama göre çok azdı. Bu yüzden de elit bir tabaka oluşturdukları söylenebilir. En zeki, en hırslı, padişaha en bağlı, en savaşkan vb. nitelikleriyle sivrilen bu insanlardan birkaçı da imparatorluğun idaresini üstlenmek gibi muhteşem bir görev icra etmek üzere seçiliyordu. Yani ödül büyüktü ancak işin sonunda ipin ucunda sallanmak ya da baltanın enseye inmesini beklemek veya çeşitli işkenceler sonucu öldürülmek vardı.

Osmanlı’da işler böyle yürürdü, muazzam bir disiplin vardı ama bu, uçsuz bucaksız toprakların egemenlik altına alınmasıyla sonuçlanınca o dönemde görülmemiş bir zenginliğe kavuşma olanağı doğururdu. 

Bu açıdan bakınca pek güzel görünen durum günümüz koşullarıyla değerlendirilince acımasız, vahşi ve ilkel geliyor. Tabii böyle bakmıyoruz olan bitene, 600 yıl önceden başlayarak yaşanmış şeyler artık tarihe mal olmuş durumda ve biz onların ancak hikayelerini öğreniyor veya anlatabiliyoruz.

Türk asıllı olmayan sadrazamlar

Zağanos Paşa Rum veya Arnavut asıllıdır, 1453-56 yılların arasında sadrazamlık yapmıştır.

Veli Mahmud Paşa, Sırp asıllıdır, 1455-66 ve 1472-74 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Rum Mehmed Paşa Rum asıllıdır, 1466-1469 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Gedik Ahmed Paşa Arnavutluk’un Avlonya kentinde doğmasından dolayı Arnavut asıllı olduğu ileri sürülür, 1474-76 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır. 

Koca Davut Paşa Arnavut asıllıdır, 1483-97 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hersekzade Ahmed Paşa Herzeg (dük) unvanıyla anılan, Güney-doğu Herzegovina (günümüzde  Bosna-Hersek) hakimi olan Stefan Vukçiç-Koşaca’nın küçük oğludur. Küçük yaşta iken Osmanlı sarayına rehine olarak gönderildi. Hersek’in tümüyle Osmanlı devleti ülkesine katılması ile saray eğitimi alması kabul olunup Enderun‘da yetişti.

Mesih Paşa Rum asıllıdır, Paleologos Hanedanına mensuptur, 1499-1501 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Koca Mustafa Paşa, Fatih döneminde Enderun’a alınarak yetiştirildi. Rum veya Frenk asıllı olabilir, 1.Selim döneminde 1511-1512 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Dukakinoğlu Ahmed Paşa Arnavut asıllıdır, Hıristiyandır, 18 Aralık 1514 ile Mart 1515 tarihleri arasında 2,5 ay sadrazamlık yapmıştır.

Hadım Ali Paşa (Atik Ali Paşa) Boşnak asıllıdır, 1501-1503 ve 1506-1511 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hadım Sinan Paşa, Boşnak asıllıdır, 18 Haziran 1515 ile 23 Eylül 1515 ve 26 Nisan 1516 ile 22 Ocak 1517 arasında iki kez sadrazamlık yapmıştır.

Yunus Paşa, Rum, Pomak, Sırp veya Hırvat asıllı olabilir, 23 Ocak 1517 ile 13 Eylül 1517 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Pargalı İbrahim Paşa (Makbul İbrahim Paşa veya Frenk İbrahim Paşa ya da öldürüldükten sonraki unvanıyla Maktul İbrahim Paşa) Rum, İtalyan veya Hırvat asıllı olabilir, 27 Haziran 1523 ile 15 Mart 1536 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Ayas Mehmed Paşa, Hıristiyan Arnavut asıllıdır, babasının 1522’den sonraki bir tarihte İslam’a geçtiği kayıtlardan anlaşılmaktadır.

Lütfi Paşa Arnavut asıllı olabilir, 13 Temmuz 1539 ile Nisan 1541 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hadım Süleyman Paşa Macar kökenli olabilir, Nisan 1541 ile 28 Kasım 1544 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Damat Rüstem Paşa Hırvat asıllıdır, 28 Kasım 1544 ile 6 Ekim 1553 ve 29 Eylül 1555 ile 10 Temmuz 1561 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kara Ahmed Paşa Arnavut asıllıdır, 6 Ekim 1553 ile 28 Eylül 1555 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Semiz Ali Paşa, Hersek sancağında Praca (Brazzo) (Osmanlı dönemi ismi:İvraca) kasabasında Pracic ailesinden Hüseyin adında bir poturun, yani Hıristiyan Bogomil mezhebinde iken Müslümanlığı kabul etmiş olan bir kişinin oğludur. Çok iri, şişman ve uzun boylu olduğu için kendisine semiz, semin, kalın gibi lakaplar verilmiştir. 1561-1565 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Sokollu Mehmed Paşa Sırp asıllıdır, 28 Haziran 1565 ile 12 Ekim 1579 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Şemsi Ahmed Paşa Arnavut asıllıdır, 1579-1580 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Lala Mustafa Paşa Boşnak asıllıdır, 28 Nisan 1580 ile 7 Ağustos 1580 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Koca Sinan Paşa Arnavut asıllıdır, 3.Murad, 3.Mehmed dönemlerinde beş kez olmak üzere 8 yıl beş ay sadrazamlık yapmıştır.

Kanijeli Siyavuş Paşa Hırvat veya Macar kökenlidir, 1582-1584, 1586-1589 ve 1592-1593 yılları arasında üç dönem sadrazamlık yapmıştır.

Özdemiroğlu Osman Paşa Çerkes asıllıdır, 28 Temmuz 1584 ile 29 Ekim 1585 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hadim Mesih Paşa, Bulgar asıllıdır, 1 Kasım 1585 ile 14 Nisan 1586 yılları arasında sadrazamlık yapmıştır.

Serdar Ferhad Paşa, Arnavut asıllıdır, 1 Ağustos 1591 ile 4 Nisan 1592 arasında sekiz ay ve 16 Şubat 1595 ile 7 Temmuz 1595 arasında dört ay sadrazamlık yapmıştır.

Damat İbrahim Paşa Boşnak asıllıdır, 3.Mehmed’in saltanatı döneminde 4 Nisan 1596-27 Ekim 1596, 5 Aralık 1596-3 Kasım 1597 ve 6 Ocak 1599-10 Temmuz 1601 tarihleri arasında üç kez, toplam üç yıl on bir ay yirmi yedi gün sadrazamlık yapmıştır.

Koca Sinan Paşa Arnavut asıllıdır, 3.Murad ve 3.Mehmed dönemlerinde (1580-1596) beş kez sadrazamlık yapmıştır.

Cığalazade Yusuf Sinan Paşa Ceneviz asıllıdır, 27 Ekim 1596 ile 5 Aralık 1596 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hadım Hasan Paşa, Arnavut asıllı olabilir. 3.Mehmed’in saltanatı döneminde 3 Kasım 1597-9 Nisan 1598 tarihleri arasında beş ay altı gün sadrazamlık yapmıştır.

Cerrah Mehmed Paşa, devşirmedir ancak aslı bilinmemektedir, 9 Nisan 1598 ile 6 Ocak 1599 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Yemişçi Hasan Paşa, Arnavut asıllıdır, 10 Temmuz 1601 ile 24 Eylül 1603 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Malkoç Yavuz Ali Paşa, Bosnalı Malkoçeviç ailesindendir, 16 Ekim 1603 ile 26 Temmuz 1604 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Sokolluzade Lala Mehmed Paşa, Boşnak asıllıdır, 26 Temmuz 1604 – 21 Haziran 1606 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Boşnak Derviş Mehmed Paşa, Boşnak asıllıdır, 21 Haziran 1606 – 9 Aralık 1606 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kuyucu Murad Paşa, Bosnalı Katolik bir ailedendir, 1.Ahmed döneminde 11 Aralık 1606 – 5 Ağustos 1611 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Nasuh Paşa, Arnavut asıllı olabilir, 1.Ahmed döneminde 5 Ağustos 1611 – 17 Ekim 1614 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Damat Halil Paşa, (Maraşlı) Ermeni asıllıdır, 17 Kasım 1616-18 Ocak 1619 tarihleri arasında, 1. Ahmed saltanatının son döneminde, 1. Mustafa’nın ilk saltanatında ve 2. Osman saltanatının ilk döneminde iki yıldan biraz fazla bir süre ve daha sonra 4. Murad saltanatı döneminde 1 Aralık 1626-6 Nisan 1628 tarihleri arasında bir buçuk yıla yakın bir süre olmak üzere, iki kez toplam üç yıl yedi ay yedi gün sadrazamlık yapmıştır.

Ohrili Hüseyin Paşa, (Makedonya) Arnavut asıllıdır, 2.Osman döneminde 9 Mart 1621-17 Eylül 1621 tarihleri arasında altı ay dokuz gün ve 20 Mayıs 1622’de bir gün sadrazamlık yapmıştır.

Dilaver Paşa, Hırvat asıllıdır, 2.Osman döneminde 17 Eylül 1621 – 19 Mayıs 1622 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kara Davut Paşa, Boşnak asıllıdır, 1.Mustafa’nın ikinci sultanlık döneminde 20 Mayıs 1622 – 13 Haziran 1622 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Mere Hüseyin Paşa, Arnavut asıllıdır, Türkçe bilmeyen tek sadrazam olduğu söylenir, 5 Şubat 1623 – 30 Ağustos 1623 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Çerkes Mehmed Ali Paşa, Çerkes asıllıdır, 4.Murad’ın ilk dönemlerinde yani yönetimin Valide Kösem Sultan’ın elinde olduğu 3 Nisan 1624 – 28 Ocak 1625 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hüsrev Paşa, Boşnak asıllıdır, 6 Nisan 1628 – 25 Ekim 1631 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Topal Recep Paşa, Boşnak asıllıdır, 10 Şubat 1632 – 18 Mayıs 1632 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Tabanıyassı Mehmed Paşa, Arnavut asıllıdır, 18 Mayıs 1632 – 2 Şubat 1637 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kemankeş Kara Mustafa Paşa, Arnavut asıllıdır, 23 Aralık 1638 – 31 Ocak 1644 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Nevesinli Salih Paşa, Boşnak asıllıdır, 17 Aralık 1645 – 16 Eylül 1647 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kara Musa Paşa, Rum asıllıdır, 16 Eylül 1647 – 21 Eylül 1647 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kara Murad Paşa, Arnavut asıllıdır, 11 Mayıs 1655 – 19 Ağustos 1655 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Melek Ahmed Paşa, Abhaz asıllıdır, 5 Ağustos 1650 – 21 Ağustos 1651 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Siyavuş Paşa, Abhaz asıllıdır, 5 Mart 1656 – 26 Nisan 1656 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Gürcü Mehmed Paşa, Gürcü asıllıdır, 27 Eylül 1651 – 20 Haziran 1652 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Tarhuncu (Sarı) Ahmed Paşa, Arnavut asıllıdır, 20 Haziran 1652 – 21 Mart 1653 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Bıyıklı Koca Derviş Mehmet Paşa, Çerkes asıllıdır, 21 Mart 1653 – 28 Kasım 1654 arasında sadrazamlık yapmıştır.

İbşir Mustafa Paşa, Abhaz asıllıdır, 28 Ekim 1654 – 11 Mayıs 1655 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Süleyman Paşa, (Malatya) Ermeni asıllı olduğu söylenir ancak belgelenememiştir, 19 Ağustos 1655 – 28 Şubat 1656 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Zurnazen Mustafa Paşa, Arnavut asıllıdır, 5 Mart 1656 günü dört saatliğine sadrazamlık yapmıştır.

Köprülü Mehmet Paşa, Arnavut asıllıdır, 15 Eylül 1656 – 31 Ekim 1661 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Köprülü Fazıl Ahmed Paşa, Köprülü Mehmet Paşa’nın oğludur, 30 Ekim 1661 – 3 Kasım 1676 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Sarı Süleyman Paşa, Boşnak asıllıdır, 18 Aralık 1685 – 23 Eylül 1687 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Köprülü Damadı Abaza Siyavuş Paşa, Abhaz asıllıdır, 23 Eylül 1687 – 2 Şubat 1688 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Köprülü Fazıl Mustafa Paşa, Mehmet Paşa’nın diğer oğlu, 25 Ekim 1689 – 19 Ağustos 1691 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Bahadırzade Arabacı Ali Paşa, Ohri doğumludur, 19 Ağustos 1691 – 27 Mart 1692 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Sürmeli Ali Paşa, Dimetokalıdır, gençken İstanbul’a gelmiş ve Sokullu sülalesinden olan İbrahim Han’ın kethudası Ali Ağa yanına girmiş ve onun tarafından eğitilmiştir. 14 Mart 1694 – 2 Mayıs 1695 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Daltaban Mustafa Paşa, Sırp asıllıdır, 4 Eylül 1702 – 24 Ocak 1703 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kavanoz Ahmed Paşa, Rus asıllıdır, 22 Ağustos 1703 – 17 Kasım 1703 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Damat Hasan Paşa, Mora doğumludur, 17 Kasım 1703 – 28 Eylül 1704 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kalaylıkoz Hacı Ahmed Paşa, Kayseri’de doğmuş, Rum asıllıdır, 17 Kasım 1703 – 28 Eylül 1704 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Köprülüzade Numan Paşa, Köprülü Fazıl Paşa’nın (Arnavut asıllı) büyük oğludur, 16 Haziran 1710 – 18 Ağustos 1710 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Gürcü Ağa Yusuf Paşa, Gürcü asıllıdır, 20 Kasım 1711 – 12 Kasım 1712 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Silahdar Süleyman Paşa, Abhaz asıllıdır, 12 Kasım 1712 – 6 Nisan 1713 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hoca İbrahim Paşa, Serezlidir, aslı bilinmiyor, 6 Nisan 1713 – 27 Nisan 1713 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hacı Halil Paşa, Arnavut asıllıdır, 5 Ağustos 1716 – 26 Ağustos 1717 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Nişancı Mehmed Paşa, Nusretnâme’de, “Ermeni Mehmet Paşa” diye adlandırılmaktadır. 26 Ağustos 1717 – 9 Mayıs 1718 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hekimoğlu Ali Paşa, babası Venedikli bir İtalyan tıp doktorudur, sonra Müslüman olup İstanbul’da çalışmaya başlamıştır. 21 Nisan 1742 – 23 Eylül 174 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Gürcü İsmail Paşa, Gürcü asıllıdır, 12 Temmuz 1735 – 25 Aralık 1735 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Silahdar Damat Dimetokalı Mehmed Paşa, Dimetokalıdır, 1.Mahmud döneminde 9 Ocak 1736 – 5 Ağustos 1737 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Muhsinzade Abdullah Paşa, babası Arap asıllıdır, 1.Mahmud döneminde 6 Ağustos 1737 – 19 Aralık 1737 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hazinedar Şahin Ali Paşa, Gürcü asıllıdır, 30 Nisan 1785 – 25 Ocak 1786 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Koca Yusuf Paşa, Gürcü asıllıdır, 12 Şubat 1791 – 4 Mayıs 1792 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kethüda Hasan Paşa, Çerkes asıllıdır, 7 Haziran 1789 – 3 Aralık 1789 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Cezayirli Gazi Hasan Paşa, Kafkas kökenlidir, 3 Aralık 1789 – 17 Mart 1790 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Kör Yusuf Ziyaüddin Paşa, Gürcü asıllıdır, Mart 1809 – 10 Nisan 1811 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Çavuşbaşı Memiş Paşa, Arnavut asıllıdır, 19 Kasım 1808 – 1 Ocak 1809 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Laz Aziz Ahmet Paşa, 10 Nisan 1811 – 5 Eylül 1812 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hurşid Ahmed Paşa, Gürcü asıllıdır, 5 Eylül 1812 – 1 Nisan 1815 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Benderli Ali Paşa, günümüzde Moldova’da bulunan Bender kentinde doğmuştur, padişah emri ile idam olunan 44. ve son sadrazamdır. 26 Mart 1821 – 30 Nisan 1821 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Hacı Salih Paşa, gayrimüslim bir ailede İzmir’de doğmuştur, 30 Nisan 1821 – 10 Nisan 1822 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Benderli Mehmed Selim Sırrı Paşa, günümüzde Moldova’da bulunan Bender kentinde doğmuştur, 14 Eylül 1824 – 24 Ekim 1828 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Reşid Mehmed Paşa, Gürcü asıllıdır, 28 Ocak 1829 – 18 Şubat 1833 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Koca Hüsrev Mehmed Paşa, Abhaz asıllıdır, 2 Temmuz 1839 – 29 Mayıs 1840 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Mustafa Naili Paşa, Arnavut asıllıdır, 6 Ağustos 1857 – 22 Ekim 1857 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Mahmud Nedim Paşa, Gürcü asıllıdır, 26 Ağustos 1875 – 12 Mayıs 1876 arasında sadrazamlık yapmıştır.

İbrahim Edhem Paşa, Rum asıllı olabilir, 5 Şubat 1877 – 11 Ocak 1878 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Ahmed Vefik Paşa, Rum asıllıdır, 1 Aralık 1882 – 3 Aralık 1882 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Tunuslu Hayreddin Paşa, Çerkes asıllıdır, 4 Aralık 1878 – 29 Temmuz 1879 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Avlonyalı Ferid Paşa, Arnavut asıllıdır, 15 Ocak 1903 – 22 Temmuz 1908 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Mahmut Şevket Paşa, Gürcü asıllıdır, 23 Ocak 1913 – 11 Haziran 1913 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Said Halim Paşa, Arnavut asıllı olabilir, Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın torunudur, 12 Haziran 1913 – 3 Şubat 1917 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Ahmed İzzet Paşa, Arnavut asıllıdır, 14 Ekim 1918 – 8 Kasım 1918 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Damad Ferid Paşa, Ailesinin Karadağlı olduğu söylenir, 5 Nisan 1920 – 18 Ekim 1920 arasında sadrazamlık yapmıştır.

Not: Görseller Wikipedia’dan alınmıştır.